Którym z krewnych i w jakiej sytuacji przysługuje prawo do zachowku po zmarłym i w jakiej wysokości wartości całego spadku? Czy również byłym współmałżonkom w sytuacji, gdy zmarły ożenił się ponownie, czy nieślubnym dzieciom również? Którzy z krewnych mogą być z tego wyłączeni?
W prawie polskim wyróżniamy dwa rodzaje dziedziczenia- ustawowe i testamentowe. Dziedziczenie ustawowe, jak sama nazwa wskazuje wynika z ustawy kodeks cywilny, który jednoznacznie wskazuje, kto może być (zgodnie z obowiązującymi przepisami) spadkobiercą. Dziedziczenie testamentowe, z kolei, daje możliwość sporządzającemu testament dobrowolnie rozdysponować swój majątek. Można zatem wskazać osoby z najbliższej rodziny, jak i obce, niespokrewnione.
Bardzo często zdarza się, że takie rozdysponowanie majątkiem przez spadkodawcę może doprowadzić do pokrzywdzenia najbliższej rodziny. Aby zatem uchronić najbliższą rodzinę (np. żonę, dzieci) przed negatywnymi skutkami rozporządzenia majątku w testamencie, wprowadzona została do prawa spadkowego instytucja zachowku. Uprawnienie do zachowku oparte jest zatem na istnieniu bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym.
Zgodnie z art. 991§2 k.c. uprawnienie do zachowku przysługuje jedynie zstępnym spadkodawcy (tj. dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi spadkodawcy oraz jego rodzicom. Katalog ten obejmuje również przysposobionego i jego zstępnych, których traktuje się jak dzieci i dalszych zstępnych spadkodawcy, jak również przysposabiającego, który wchodzi w miejsce rodziców naturalnych przysposobionego. Wskazane powyżej osoby uprawnione są do zachowku pod warunkiem, że byłyby w danym wypadku powołane do spadku z ustawy.
Zgodnie z ogólnymi regułami nie dochodzą do dziedziczenia osoby, które zostały uznane za niegodnych, a także małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 k.c. (gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione) oraz małżonek, w stosunku do którego orzeczono separację; osoby wydziedziczone przez spadkodawcę w testamencie; osoby, które odrzuciły spadek oraz osoby, które zawarły umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia. W takich okolicznościach do dziedziczenia dochodzą zstępni niegodnego, wydziedziczonego, osoby, która odrzuciła spadek, a gdy chodzi o zrzekającego się dziedziczenia, zstępni tacy dochodzą do dziedziczenia jedynie wówczas, gdy z umowy wynika, że zrzeczenie się nie obejmuje ich. Osoby takie zatem stają się uprawnionymi do zachowku.
Wysokość zachowku to co do zasady ½ wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. W sytuacji, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo uprawnionym jest małoletni zstępny spadkodawcy wówczas wysokość zachowku stanowi równowartość 2/3 wartości udziału, jaki przypadłby mu w spadku, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Z kolei zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.
Wobec powyższego odpowiadając na pytanie- byłemu małżonkowi (bez względu czy zawarł związek małżeński ponownie, czy też nie) nie przysługuje prawo do zachowku. Nieślubne dzieci, o ile zostały one uznane, jak najbardziej mają prawo do zachowku, tak samo jak do dziedziczenia ustawowego po zmarłym.
